Spinoza’da beden; dış şeyleri temsil eden, dolayısıyla nesnel gerçekliğe sahip fikirlerden oluşur. Bir taraftan da fikirlerin belirlediği duygular vardır. Duyguları belirleyecek olan fikirler de bedensel karşılaşmalar yoluyla elde edilir. Bir bedeni anlamak demek onun başka bedenlerle içine gireceği temasları ve karşılaşmaları kavramak demektir.[2] Spinoza’da bedenin arzu edilen noktaya ulaşması, bilgi gelişiminin yanı sıra özgürlüğü kısıtlayıcı ortamların genişletilmesi ile mümkündür. Erken kapitalizmin arkaik döneminin filozofu olan Spinoza’da, insanı arzulardan alıkoyan unsurlar dinsel ve politik baskılar olarak biçimlenir. Dolayısıyla, demokrasinin gelişmesi ve dinsel baskılardan bilgi ve yetkinleşme yoluyla uzaklaşma başat öğeler olarak önerilen çözümlerdir.
Kısıtlanan insanın (işçinin) bedenini emek-sermaye ilişkisi içinde ayrıntılı bir tarzda ortaya koymak için ise Marx’ın düşünce sistematiğine bakmakta yarar vardır. Doktora tezini ilk çağ filozoflarından olan ve hazzı temel ilke olarak ele alan Epiküros ve Demokritos üzerine yazmış olan Marx’ın eserlerinde öznenin (gerçek bireyler) yeri ve tarih yapmadaki işlevine dair önemli vurgular mevcuttur. Tarihi, sınıf mücadelesi tarihi olarak tanımlayan ve kapitalizmde işçi ile sermayedar arasında farklı çıkarlar gereği mücadele olduğu ve bu mücadelenin sınıfsız topluma geçişle sonuçlanacağı öngörüsünde bulunan Marx, bu süreçte mülksüzleştirilen ve yabancılaştırılan işçilerin (bedenin) gelişme dinamikleri üzerinden toplumu analiz etmiştir. Marx, bedeni baskı altına alan ve insanın özgür gelişimini kısıtlayan unsurların kapitalist sistemin doğasından kaynaklandığını iddia eder. Bir yandan emek gücünün değişken sermaye olarak zorunlu çalışmaya tabi tutulmasına yol açan etmenlerin oluşumunu açığa çıkarmaya çalışırken, öte yanan bu baskıcı ortamdan kurtulmak için verili koşullar içindeki bireylerin eylemlerine ve deneyimlerine değinir. Sınıf mücadelesinin işçi sınıfı lehine sonuçlanmasıyla da tüm sınıfların tarih sahnesinden çekilerek insanın özgür gelişimine yol açacak bir toplum biçimine geçileceği tespitini yapar. Marx, yapıtlarında bedeni tutsaklıktan kurtaracak bu toplumun niteliklerini ayrıntılı olarak vermemekle birlikte konuya ilişkin ipuçları pek çok eserinde dağınık bir şekilde bulunmaktadır.
Marksizmde işçi; emek gücünü ve özgürlüğünü kapitaliste emek sürecinde kullanması için satar, karşılığında parasal bir ücret alır ki, kapitalist tarafından üretilen metaları satın alarak yaşamını sürdürsün ve işe gidebilsin. Burada Marx’ın; insan, beden, irade olarak işçi ile işçinin bedeninden meta olarak çıkarılan emek gücü arasında yaptığı ayrım, radikal bir eleştiriye kapı açar. İşçiler kaçınılmaz olarak yabancılaşmışlardır, çünkü yaratıcı kapasitelerine kapitalistler metalaşmış emek gücü olarak el koymuşlardır. Kapitalizmin üretken tarihinin bir kısmı insan bedeninin emek taşıyıcısı olarak kullanılmasının yeni yolları ve potansiyellerini keşfetmekle geçmiştir.[3] Kapitalizmde, emek gücünü satmaksızın geçimini sağlayamayacak işçinin bedeni, sermaye birikimini sürdürmenin bir aracı haline gelmiştir. Bedenin işe koşulması, çalışmanın sürekliliği, kapitalist gelişmenin ilk dönemlerinde kısıtlamalar ve denetim mekanizmalarını içeren zor yolu ile sağlanmıştır.
Beden’in artı değer mekanizması aracı haline gelmesi kapitalist sistemin gelişimi ile gündeme gelmiştir. Beden; kendini yeniden üretmek için zorunlu işe koşulurken, işçinin el konulmuş emeği sayesinde sermaye birikimi de gelişir. Her bakımdan özgürlüğü, yani hareket alanı yadsınan hemen her davranışı önceden belirlenen ve belirli mekân ve zaman ile sınırlanmış olan bedenin çalışma ritminin işlevi sadece üretimi artırmak ile sınırlı olmayıp, üretilen ürünlerin tüketilerek de işleyişin sürmesini sağlamaya yarar. Marx’ın analizinde sömürüye maruz kalan insan geçimini (ya da bedenin işlerliğini) sağlamak için çalışmaya devam etmek zorundadır. Böylece beden; kendini, üretim araçlarını ve hatta sermayeyi yeniden üreterek emek gücünün değersizleşmesine neden olur.
Spinoza’da ise beden, sonsuz sayıda küçük parçalardan oluşur ve dışsal olarak belirlenmiştir. Yani dışarıdan gelen darbelerle, şoklarla değişime uğrarlar. Dışarıdan gelen parçaların bedene uygun olması bütünleştirici etkide bulunur. Dışarıdan gelen parçaların uygun olmaması ise bedeni yeni bir bağıntıya sokar, yani o parçanın bağıntısına sokar. Bu bağlamda ölmek; bedene ait olan parçaların o bedeni karakterize etmeyen, başka bir şeyi karakterize eden başka bir bağıntı altına girmesi anlamına gelir.
Spinoza felsefesindeki arsenikle birleşen bedenin, arseniğin dayattığı ve onunla tamamen bileşen yeni bir bağlantıya girmesi gibi[4] sermaye de beden üzerinde egemenlik kurarak onu yeni bir bağıntıya zorlar. Bedene giren arsenik mutludur, beden ise üzüntü yaşar. Emek-sermaye ilişkisinde de bedene hükmeden sermaye, ancak emek sayesinde büyüyebileceği için mutludur, emek ise çöküntü içindedir. Varlığını devam ettirerek sürecin devamını sağlaması için yeniden üretim faaliyeti sonucu elde edilen ürünlerin tüketimi ve kendini biyolojik olarak yeniden üreterek ayakta kalır. Bağıntıları bedene uymayan, yani bağıntıları bedenin bağıntılarından birini veya tümünü bozmaya yönelen her şey, insanı üzüntüye boğacaktır. Bağıntıları bozan sermayenin sevinci kudret artışına, emeğin üzüntüsü ise kudret azalışına tekabül eder. Yani, sermayenin beden üzerindeki kudreti arttıkça sermayenin sevinci, sömürüye maruz kaldığı için kudreti azalan bedenin ise üzüntüsü büyür.
Peki Marksist analizde sömürüye ve yabancılaşmaya maruz kalan, Spinoza’da ise bağıntıyı bozan durumlar nedeniyle üzüntüye gömülen ve kudreti azalan bedenin kurtuluşu mümkün mü, ya da nasıl mümkündür?
Marksizmde bedenin yabancılaşmadan ve zorunlu çalışmadan kurtuluşu sınıf mücadelesi sonucunda işçi sınıfının iktidarı almasıyla devletin sönümlenmesi ve sınıfsız topluma geçilmesi ile gerçekleşir. Özel mülkiyetin ve sömürünün ortadan kalktığı bu yeni düzende üretim, çalışma isteğinde ve gücünde olan insanlar tarafından gerçekleşecek, herkes ihtiyacı kadar üretilen değerlerden pay alacaktır. Böylece Marx’ın bazen balık avlayan, bazen üretim sürecine katılan, bazen de aylaklık yapan özgür bedenleri muştulayan sosyalist ütopyasına varılır.
Spinoza’da ise bedeni koruma ya da kurtuluşa götürme fikri, tekil bireyler açısından geliştirilir. Siyaset, devletin hem maddesini hem de kurumlarının biçimini koruma eğilimindedir. Ancak, devletin maddesi bireylerin hareketleri arasındaki istikrarlı bir ilişkiler sisteminden başka bir şey olmadığına göre bu iki formül devletin kendi bireyselliğinin korunması gerçekliğine tekabül eder. Dolayısıyla Spinoza felsefesinde devletin kendisi bir birey gibi ya da daha net bir şekilde bir bedeni ve ruhu ya da zihni olan bir bireyler bireyi gibi düşünülmelidir.[5] Arzulayan, hazza ulaşıp, üzüntü verici düzensiz karşılaşmalardan kaçınan ve kendini koruyan bedenin kudretini artırması insanı ve onunla özdeşleşen devleti kurtuluşa götüren etmenler olmaktadır. Diğer bir deyimle; bedeni özgürlüğe kavuşturmak, eyleme gücünü artıracak olan sevinç ile mümkün hale gelmektedir. Özgürlük sadece düşünce özgürlüğü olarak görülmez, bedenin kendini koruması ve yetkinleştirmesi ve kendini yeniden üretme gücü olarak görülür.
Spinoza; varlığımızın korunması için faydalı veya zararlı olan, yani etki gücümüzü artıran ya da eksilten şeye iyi veya kötü der. Böylece iyi ve kötü bilgisi, ya sevinç ya keder fikrinden başka bir şey değildir ki o da zorunlu olarak ya sevinç ya da keder duygulanışından çıkar, fakat bu fikir ruhun bedenle bir olduğu tarzda birdir.[6] İyi ve kötü hakkındaki doğru bilgiden, onun bir duygulanış olması bakımından insanın özü olan arzu doğar. Arzu, insanın kendi varlığını devam ettirmek için yaptığı çabadır. Bu da bizi Spinoza’nın temel kavramlarından biri olan Conatus’a götürür. Conatus: bir şeyin kendi varlığını korumak ve sürdürmek adına giriştiği çaba; bu amaca ulaşmak için var gücüyle harcanan doğal eğilimdir. Bu çaba; her canlının doğasında vardır, ancak bu çabanın bilincinde olan insanda kendini koruma itkisine, kendi varlığını sürdürmek için didinmeye bürünür. Aklın emirlerini doğaya uygun olarak yerine getiren kişi; kendini sevecek, kendine gerçekten faydalı olan şeyi arayacak ve kendini daha büyük yetkinliğe götürecek her şeye karşı iştahı onu kendi varlığını korumaya çabalayacaktır. Bu çaba, erdemin ilkesi ve mutluluğun kaynağıdır. Aklın güdümünde olan insanlar başkaları için de istemedikleri hiçbir şeye karşı kendileri için arzulu olamaz. Ruhları ve bedenleri ile sanki tek bir ruh ve beden olacakmış gibi uyuşmalarına ve hepsinin birden varlıklarını korumaya çalışmalarından hepsinde ortak olan faydayı hepsinin birden aramalarından daha iyi bir şey yoktur.
Marksist kuramda işçi sınıfının sömürüden, zorunlu çalışmadan, yaşamlarının boyunduruk altına alınmasından kurtuluş için ortak iyiye yönelik komünal toplum öngörüsü, Spinoza felsefesinde insanları ortak bir topluma (ahenkli topluma) götürecek şey faydalı ve sevinçli yaşamdır. Yani onların akıl düsturuna göre yaşamalarını sağlayan şeydir. Bu da bedenin etki gücünü artıran bir duygulanıştır ve doğrudan doğruya iyidir.
Bir birey etkin olduğunda o kişinin bedeninin diğer bedenlerle karşılaşmaları uyumlu bir düzen içinde şekillenir ve ruhundaki kavramlar da ortak kavramlara (hem bütün insanlar için ortak hem de insanlar ve doğa için bütün olarak ortak) uygun olarak sıralanırlar.[7] Kendisi ve başkaları için iyiyi ve etkin yaşamı hedefleyen bireyin bu kolektif tavrı ve arzusu Spinoza’yı Marx’ın komünal toplum anlayışına yaklaştırır.
Spinoza felsefesinde üretici güç, kendini üretim ilişkilerinden özgürleştirerek ve dolaysızca kurucu olarak göstererek dünyanın arzuya göre açımlanma, çözümlenme ve dönüşme olanağını gösterir.[8]
Spinoza etiğinin üretkenliği insan eylemini yeniden biçimlendirmeye olanak sağlar. Varlığın maddi, devrimci ve etik olarak kurucu olduğunu iddia eder. Spinozacı varlık kendisini, nesnelliği yadsımak yerine onunla bütünleşen, dönüşüm zorunluluğuna etik bir özgürlük alanı sunan bir devrim fikri olarak açığa çıkarır. Spinoza, bize varlığın her daim yeni topraklarını, zeka, etik ve istençle yaratılan toprakların yaban keşfini deneyimleme olanağına sahip olduğunu öğretir. Spinoza’nın çağımızdaki anlamı, yenilenmenin verdiği haz, arzunun yayılması ve altüst etme olarak yaşamdır.[9]
Spinoza’ya göre; insan için en yararlı olan onun doğasıyla en çok uyuşandır ve erdemi gözeten her insan kendisi için istediği iyiyi, diğer insanlar için de arzular.[10] Dolayısıyla Marksist teoride; kapitalizmin yıkılmasıyla insanın yabancılaşmadan ve özel mülkiyetten kurtularak kendini gerçekleştireceği öngörüsü, Spinoza’da sistem ötesi bir “upuygun durumlara” ulaşma hedefi, yani kudretini ortak iyi için geliştirme çabası şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bu durum; kapitalist sistem eleştirisinde, geleceğin filozofu olarak nitelenen Spinoza’yı Marx’ın yapıtları ile birlikte ve farklı bir bakışla okumayı gündeme getirmektedir. Özgür bireylerin sevinçli dünyasına yönelişte böyle bir kılavuz çizgisi önemli açılımlar sunabilir.
.........................................................................................................................................................................
Ufuk Akkuş
[1] Terry Eagleton, “Marksist Yüce”, Estetiğin İdeolojisi içinde, çev. Engin Kılıç, Özne Yayınları, 1998, s. 209.
[2] Ulus Baker, Yüzeybilim Fragmanlar, der. Ege Berensel, Birikim Yayınları, 2009, s. 37.
[3] David Harvey, Umut Mekânları, çev. Zeynep Gambetti, Metis Yayınları, 2006, s. 131-133.
[4] Gilles Deleuze, Spinoza Üzerine Onbir Ders, çev. Ulus Baker, Kabalcı Yayınevi, 2008, s. 37.
[5] Etienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, çev. Sanem Soyarslan, Otonom Yayıncılık, 2. Basım, 2010, s. 84.
[6] Benedictus (Baruch) Spinoza, Etika, çev. Hilmi Ziya Ülken, Dost Yayınları, 3. Basım, s. 206.
[7] Balibar, a.g.e., s. 118.
[8] Antonio Negri, Yaban Kuraldışılık, çev. Eylem Canaslan, Otonom Yayıncılık, 2005, s. 362.
[9] Antonio Negri, Aykırı Spinoza, çev. Nurfer Çelebioğlu ve Eylem Canaslan, Otonom Yayıncılık, 2011, s. 132.
[10] Negri, Aykırı Spinoza, s. 60-61.
Kaynak : Otonom Dergisi " Bu yazı Otonom dergisi sitesinde yayınlanmıştır. )"
0 yorum:
Yorum Gönder